Page 88 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

нутқ акти шарт муносабат гапларини имплицит вазифаларни бажариш учун
Austin (1970)нинг “there are biscuits on the фойдаланишининг асосида прагматик
sideboard if you want some (агар сабаблар ѐтишига олим томонидан алоҳида
хоҳласангиз, ѐн панелда бисквит урғу берилади [Richard, 1989,б. 39]. Шарт
бор)”номли мисолига нисбатан бисквит маъно ифодалашдан кўзланган мақсад
шарт муносабат гаплари деб ҳам аташ лингвистик ва экстралингвистик омиллар
мумкин. Шарт маъно билдирувчи орқали тўла намоѐн бўлади.
конструкциялар ҳа ѐки йўқ жавобни Немис тилшунос-олими M. Krifka
берувчи импликатурани ифодалайди ва бисквит шарт гапларни нутқ акти шарт
бунда муваффақиятли мулоқотнинг муносабат гапларга тенглаштиради ва
мулойимлик тамойилига эришилади, яъни бисквит шарт гапларнинг икки турини
саволга бевосита эмас, билвосита жавоб фарқлайди: мувофиқлик шарт гаплари
берилади. (relevance conditionals) ва нутқ акти шарт
Шунингдек, яна бир хориж олими гаплари (speech act conditionals) [Krifka,
A. Y. Richardшарт муносабат билдирувчи 2017,б. 3]. Шунингдек, нутқ акти шарт
гапларни нутқ акт назарияси асосида гапларида ҳам бош гапдаги иш-ҳаракат,
таснифлаб чиққан. Шарт маъно эргаш гапдаги шартга боғлиқ бўлмайди ва
ифодаловчи фикрларни билдиришдан бундай гаплар дискурс ҳосил қилиш
сўзловчининг кўзлаган мақсади фақатгина хусусиятига эга бўлади [Krifka, 2017,б. 3].
замон, майл ва бошқа бўлаклар каби ташқи Бисквит шарт гапларда бош гапдаги иш-
формал элементлар орқали эмас, балки ҳаракат эргаш гапдаги шартга боғлиқ
сўзловчининг нияти, ситуацион ва бўлмайди.
ижтимоий контекст ва шунингдек, Тадқиқотимиз натижасида қуйидаги
лингвистик шакл орқали ўз ифодасини хулосаларни шакллантириш мумкин:
топиши олим томонидан алоҳида эътироф а) шарт гапларининг нутқ акти
этилади [Richard, 1989,б. 29]. Олим вазифасини имплицит бажариш
эътироф этишича, нутқ акти назарияси функцияси, шарт гапларни улар
шарт маъно билдирувчи гапларни шаклига бажарадиган функциясига кўра
кўра эмас, балки функциясига кўра таснифлаш, нутқ акти шарт гапларда бош
таснифлаш имконини беради, чунки у гапдаги иш-ҳаракатнинг эргаш гапдаги
тингловчига сўзловчининг кўзлаган шартга боғлиқ бўлмаслиги,
мақсадини англашга ѐрдам беради. Нутқ муваффақиятли мулоқотнинг мулойимлик
акти назариясига кўра, шарт муносабатли тамойилига асосланиши шарт
гапларнинг барчаси имплицит муносабатларини ўрганишда нутқ акти
перформативлар бўлиб, улар фақат шарт ѐндашувининг асосларини белгилайди;
маъно ифодалабгина қолмасдан, имплицит б) коммуникатив актнинг
тарзда қуйидаги функцияларни ҳам муваффақиятли бўлишига ҳисса қўшиши,
бажаради: тингловчини ишонтириш; бирор сўзловчининг коммуникатив мақсадини
нарсага кучли ишонч билдириш; контекст ѐрдамида аниқлаш, шарт маъно
тингловчини манипуляция қилиш; насиҳат ифодаловчи маркерларнинг прагматик
қилиш; танбеҳ бериш; мулойимлик билан функциясини аниқлаш, шарт гапларнинг
бирор нарса сўраш; ўзини оқлаш/ҳимоя прагматик табиатини дискурс таҳлил
қилиш; кимнидир масхара қилиш; нола методи орқали ифодалаш каби масалалар
(ҳасрат, шикоят) қилиш [Richard, 1989,б. шарт муносабатларини ўрганишда
39]. Сўзловчининг шарт муносабат прагматик ѐндашув тамойилларини
билдирувчи гаплардан юқоридаги аниқлаб беради.

Адабиѐтлар рўйхати
1. Angeliki A., Rene D. Pragmatic conditionals. Thessaloniki: Aristotle University, 1996.- P.
99-108.

87