Page 86 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

ТИЛШУНОСЛИКДА ШАРТ МУНОСАБАТЛАРИ ИФОДАЛАНИШИНИ
ЎРГАНИШГА ПРАГМАТИК ЁНДАШУВ

Минниқулов Ислом,
ЎзДЖТУ ўқитувчиси,

Калит сўзлар: шарт маъно, прагматик маъно, прагматик функция, нутқ акти,
шартли фикрлаш, имплицит ва эксплицит маъно.

Маълумки, жаҳон тилшунослигида шарт гап интерактив вазиятларда
шарт муносабатлари ифодаланиши турли коммуникатив фаолиятнинг баъзи
нуқтаи назардан ўрганилган: синтактик, аспектлари учун аҳамиятли ҳисобланади
семантик, стилистик, прагматик ва бошқа [Athanasiadou ва бошқ., 1996, б. 103].
ѐндашувлар. Хусусан, мазкур мақолада Уларнинг эътирофича, шарт муносабат
муаммонинг прагматик нуқтаи назардан ифодаловчи гапларнинг
ўрганилиш асосларининг таҳлилига метакоммуникатив функциялари
эътиборни қаратамиз. метапрагматик (тўлақонли нутқ актига
Шарт муносабатлари боғлиқ), металингвистик (нутқ актининг
ифодаланишининг прагматик маълум аспекти (нутқ актини
хусусиятлари билан А. Athanasiadou ва R. ифодалаш)га боғлиқ) ва рестриктив
Dirven каби хориж олимлари шуғулланган. (чекловчи) (нутқ актида ифодаланган
Уларнинг қайд этишича, шарт муносабат имплицит маънони ифодалаш) турларига
билдирувчи гапларни прагматик нуқтаи эга [Athanasiadou ва бошқ., 1996, б. 103].
назардан тўртта турга ажратиш мумкин: Шарт муносабат ҳеч қанақа маркерларсиз
аниқловчи (identifying), хулосаловчи бош гап кўринишида ҳам ифодаланиши
(inferencing), ижро этувчи (performative), мумкин.
метакоммуникатив (metacommunicative) Яна бошқа хориж олимлари D. J.
[Athanasiadou ва бошқ., 1996, б. 99]. Hilton, J.F. Bonnefon шарт гапларни
Хусусан, юқоридаги олимлар ижро этувчи прагматик нуқтаи назардан таҳлил қилар
(performative) ва метакоммуникатив экан, уларнинг қуйидаги прагматик
(metacommunicative) турларини ўз хусусиятларига алоҳида эътибор қаратади:
ишларида тадқиқ этган бўлиб, ижро хулоса чиқариш, бирор иш қилишга ундаш
этувчи прагматик шарт гап (performative ва кўрсатма бериш ѐки йўл-йўриқ
conditionals) эргаш гап қисми тушиб кўрсатиш [Hilton ва бошқ., 2011, б. 1].
қолиш мумкин бўлган (бош гапнинг Шарт муносабат ифодаловчи гапларнинг
маъносига таъсир қилмайди) қўшма прагматик аспектини таҳлил қилишда
гапнинг бир қисмидир дея эътироф этади контекстнинг роли ва аҳамияти олимлар
[Athanasiadou ва бошқ., 1996, б. 99]. томонидан алоҳида эътироф этилади ва
Олимлар таъкидлашича, ижро этувчи таъкидланадики, контекст сўзловчининг
прагматик шарт муносабат (performative шарт муносабат билдиришдан кўзланган
conditionals) савол-жавоб конструкция асл мақсадини аниқлаб беради [Hilton ва
(question-response pair), тахминий жавоб бошқ., 2011, б. 1]. Уларнинг тадқиқот
(supposition-response pair)ва тахминий натижаларига кўра, шарт муносабат
илтимос (supposition-request pair) ифодаловчи гапларнинг прагматик
конструкциялари орқали ҳам ўз ифодасини функцияси тингловчини сўзловчи
топиши мумкин. Ижро этувчи прагматик ўйлагандек (хоҳлагандек) қарор қабул
шарт гап ва метакоммуникатив шарт гап қилишга йўналтиришдан иборат [Hilton ва
функционал характерга эга бўлиб, биринчи бошқ., 2011, б. 6]. Шарт маъно билдирувчи
шарт гап нутқ акти аҳамиятли бўлган конструкциялар фақатгина шарт муносабат
вазиятларга алоҳида урғу берса, иккинчи эмас, балки яширин прагматик маъно ҳам

85