Page 92 - 3_2019
P. 92
Хорижий филология №3, 2019 йил
қориннинг танбур чалиши- ҳаддан ортиқ ўзининг мақсадини баѐн этиш; қуллик
оч қолиш; бирон киши томоғини мойлаш- юкини тортиш- ўзгалар зулми ва
пора бериш; сув қилиб ичиш- ўрганиш, тазйиқидан умргузаронлик қилиш; ўз
бутунлай ўрганиш; юракка совуқ сув номусини поймол тарзда кўриш- ўз шаъну
уриши - ноумид бўлиш, қўл тортиш; оѐқни шарафини поймол тарзда кўриш.
осмондан келтириш-бировга қаттиқ зарба Бу ва буларга ўхшаш иборалар
бериш ва шунга ўхшаш юзлаб мисоллар одатда дабдабали сўзлашувда ишлатилиб,
келтириш мумкин. матннинг бошқа сўзларига боғланиб,
―Оѐқни осмондан келтириш‖. Бу матннинг таъсир қуввасини сезиларли
фразеологик бирлик омма сўзлашувида даражада орттиради. Устоз С.Айний бу
дағал ва ҳурматсизлик маъносини турдаги фразеологик бирликлардан
англатиб, бирон шахс ва нарсага нисбатан ниҳоятда кўп маротиба фойдаланиб,
салбий ва душманлик муносабатни (баъзан ижодда ўз мақсадига етган. Жумладан:
ҳазил ва шўхлик учун) ифодалайди. ―бирон нарсани тупроққа уриш‖ одатда
Сўзловчи фикри асосини, яъни кимга ѐхуд таъсирчанлик ва ҳаяжонли сўзлашувда
нимага қаратилганини мазкур фразеологик ишлатилиб, бирон нарсани фанога юз
бирликнинг асосий сўзи – ―линг‖ (оѐқ) тутиши маъносини англатади. Бу ҳолатда
сўзидан англаш мумкиндир. Устоз Айний бу изланувчининг манфий муносабатини
―Судхўрнинг ўлими‖(Марги судхўр) бирон нарсага нисбатан билдиради. Шахс ѐ
повестида мазкур сўзни ―Князлар‖ га худ шахслар гуруҳи бунга егадирлар.
нисбатан ишлатган бўлиб, у ѐрдамида С.Айний буни ―тожу тахт‖отларига
сиѐсий мазмун кашф этган. Бу билан асар нисбатан ишлатиб, Россия меҳнаткашлар
қаҳрамонининг амирлик ва подшолик томонидан рус империалистларини барбод
тузилишига нисбатан салбий қилиниши нозик дид билан тасвирлаган:
муносабатдалигини аниқ тарзда очиб Бу замонда Россия меҳнаткашлари
берган: Большевиклар князлар оѐқларини майдонга чиқиб азамат империалистлар
осмондан келтиради. ва мансабдорларнинг тожу тахтларини
“Сув қилиб ичиш”. Бу ибора бирон тупроққа урдилар, агар тожик фақирлари
касб ва ўрганиш предметининг хусусият ва ҳам улар раҳбарлигида иш олиб борсалар,
моҳиятини бутунлай ўрганиш маъносини муллолар, арбобкамоллар, ҳоким ва
англатади. С.Айний мазкур иборани амирлар зулм этолмайдилар.
Раҳими Қанд номли персонаж нутқида Устоз С.Айний услубининг ўзига
фойдаланган бўлиб, унинг ўз-ўзини ўзи хослиги шундаки, мавзунинг мазмунига
таърифлаш хусусиятини аниқ ва ѐрқин мувофиқ машҳур китобий фразеологик
тарзда тасвирлаган: Мен у билан ўн йил бирликларга янгидан янги сўзлар қўшиб,
хизмат қилганим сабабли ―шашмақом‖ни бу йўл билан уларнинг ҳам таркиби ва ҳам
сув қилиб ичдим, меҳмондорчиликка мени таъсирчандлик даражасини оширишга
ўзи билан олиб борадиган бўлди. муяссар бўлган. Мисол: ...шу билан ҳам
Бу каби иборалар бадиий ранг- арбоб ғазабининг олови ўчмади (Одина,
баранглик ва эмоционал хусусиятлари саҳ.191). Яъни, тожик тилида ―ғазабнинг
билан бирон шахс ѐхуд бирон амалиѐтни пасайиши‖ ибораси маълум бўлиб,
тасвирлаш учун бадиий хусусият касб С.Айний бу феъл объектини аниқлаб,
этиб, мақсадни завқли ва таъсирли тарзда буни ―ғазаб оловининг сўниши‖ шаклида
ифодалайди. ишлатган. Натижада иборанинг адабий
3. Китобий фразеологик китобий мавқеи ошиб унинг бадиий ранг-
бирликлар. Бу турга қуйидагиларни баранглиги ва таъсирчанлик хусусияти
келтириш мақсадга мувофиқдир: оѐқдан ошган.
отиш- ўртадан олиш, барҳам бериш; 4. Шева фразеологик бирликлари.
панжа уриш - зарба бериш, ҳужум қилмоқ, Халқ тили билан тенг даражада шеванинг
қиѐм қилиш-ҳужумга тайѐрланиш; юрак турли кўринишларида кўплаб фразеологик
эшигини очиш- фикрни изҳор этиш; бирликлар кўзга ташланади. Улар адабий
91
