Page 39 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

жамиятдаги ўзгаришларни ҳам акс қисмга бўлади: а) назарий фазилатлар, б)
эттиради. тафаккур фазилатлари, в) яралма (ҳаѐт
Инглиз тилидаги ―happiness‖ жараѐнида вужудга келадиган) фазилатлар,
концепти ―fun‖ тушунчаси билан ҳам г) касб фазилатлари каби. Форобий
қоришиб кетган. Бу ҳол, маълум вақт назарий фазилатлар деганда ҳам диний,
оралиғидаги хурсандчиликни англатиш ҳам дунѐвий илмларни эгаллашни назарда
учун хизмат қилади. тутади. ―Бу шундай билимдирки, - деб
Албатта, ―бахт‖ концепти ѐзади у, - ундан энг сўнгги (якунловчи)
умумжамоавий бўлиб қолмасдан мақсад-муддао кўзда тутилади, яъни бу
индвидуал хусусиятларни ҳам касб этади. илм орқали барча нарсаларни ўз ичига
Мисол учун, касал одамнинг тўлалигича олган мавжудотни ва фақатгина ақл
соғайиб кетиши унинг учун бахт саналади, ѐрдамида билинадиган предметлар ҳақида
ѐки фарзандсиз оиланинг фарзанд кўриши тушунчани ҳосил қилиш кўзда тутилади‖.
ҳам улар учун маълум маънода Форобийнинг ѐзишича, тафаккур
бахтлиликни англатади. фазилатлари ҳаѐт жараѐнида вужудга
Маълумки, кўпгина бадиий адабиѐт келадиган фазилатлар (ахлоқ-одоб
матнларида ―бахт‖ тушунчаси ички нормаларига риоя қилиш, жамият
туйғуларидан бири сифатида муҳаббат, қонунларига бўйсуниш ва бошқалар) ва
севги концептига боғланиб кетади. Бунда касб фазилатлари билан боғлиқдир.
бахт тушунчаси ҳис-туйғуларнинг ўзаро Кейинги икки фазилат таълим ва тарбия
мос келишини англатади. Бундай бахтга йўли билан ҳосил қилинади. ―Таълим
эришмаслик хусусиятлари ҳам мавжуд деган сўз халқлар ва шаҳарликлар
бўлиб, бахт-бахтсизлик диада концептини ўртасида назарий фазилатни
юзага чиқаради. Инсон туйғусида бахт ва бирлаштириш, тарбия эса, шу халқлар
бахтсизлик дуаллиги нисбий тушунча ўртасидаги туғма фазилат ва амалий касб-
сифатида қаралади. Бахт ва бахтсизлик ҳунар фазилатларини бирлаштириш деган
дуаллиги турли сатҳларда намоѐн бўлади. сўздир‖.
Бу баъзан олий кучнинг таъсири ҳам деб Шунингдек, Абу Райҳон Беруний
тушунилади. ―Бахт‖ тушунчаси умумэтник илм-фанда саховатли хизмати сингган
хусусият бўлибгина қолмасдан, киши ўзини энг бахтли инсон туйғусига
индивидуал тушунчаларда ҳам ўз эга бўлади деб билади. Чунончи бу ҳақда
ифодасини топади. Жумладан, ―бахт‖ қуйидагича ѐзади: ―Менинг бутун фикри-
концепти борасида файласуф олимларда ва ѐдим, қалбим-билимларни тарғиб қилишга
ҳар бир инсонда ўз қарашлари мавжуд. қаратилган, чунки мен билим орттириш
Жумладан, Абу Наср Форобийнинг ―Бахт- лаззатидан баҳраманд бўлдим. Буни мен
саодатга эришув ҳақида‖, ―Фозил одамлар ўзим учун катта бахт деб ҳисоблайман‖
шаҳри‖ каби асарларида бахт ҳақида [Исроилов Б, 30].
ажойиб фикр-мулоҳазаларни баѐн этган. Маълумки, бахт концепти
Унинг фикрича, ―Инсоннинг моҳияти мазмунида инсоннинг қадр-қиймати, истак
ҳақиқий бахт-саодатга эришув экан, инсон хоҳиши, омади ѐтади. Бахтсизлик
бу мақсадни ўзининг олий ғояси ва тушунчасида бунинг акси намоѐн бўлади.
истагига айлантириб, бу йўлда барча Бахт омад келтиради. Бахтсизлик
имкониятлардан фойдаланса, у бахт- кулфат келтиради. Масалан, ўз
саодатга эришади‖ [Абу Наср Форобий, муҳаббатига эришган инсонда бахт намоѐн
188]. Мутафаккир бахт-саодат бўлади. Бахтиѐр ҳаѐтда эҳтиросли хис-
тушунчасида, инсонни камолотга туйғу, хурсандчилик, ҳузур-ҳаловатга
бошловчи энг олий мақсадни назарда эришилади. Бундай бахтга интилиш инсон
тутади. У бахт-саодатга эришиш учун учун оллоҳ томонидан берилган буюк
зарур бўлган инсоний хислатларни тўрт неъмат, деб ҳам қаралади. Бахтсизлик эса

38