Page 37 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

“БАХТ” КОНЦЕПТИНИНГ ЛИНГВОМАДАНИЙ ВА СЕМАНТИК ТАЛҚИНИ
(инглиз ва ўзбек тиллари қиѐсида)

Мардиев Тўлқин Кулибаевич,
Samarqand davlat chet tillar instituti mustaqil izlanuvchisi,

Калит сўзлар: вербаллашув, лексема, концепт, когнитивлик, семантика,
лингвомаданият.

―Тил ва онгнинг жамоатчиликнинг концептларнинг типологик ѐндашувдаги
яшаш шароити, асрлар давомида тўплаган таҳлилларини бир неча ѐндашувда кўриб
тажрибаси, билими, дунѐқарашини акс чиқади: биринчисида концептларнинг
эттирган ҳолда бир даврда пайдо бўлиши тилга асосланиши, яъни предметга оид,
ва ривожланиши этироф этилганлиги [8, белгига оид, ҳодиса-жараѐнга оид
295]‖ инсоннинг когнитив амалларининг хусусиятларга эътибор қаратилса, иккинчи
маҳсули деб қараш мумкин. ѐндашув когнитив психологик бўлиб,
Тилшуносликда когнитивлик тил ва маъно фрагментлари сценарий, фрейм,
тафаккур жуфтлигида фаолият юритади. гештальт каби қиѐфаларга тегишли
Тилшуносликдаги когнитив тадқиқотларда саналади. Кейинги ѐндашув этик-эстетик
кенг ва турли сатҳларда қўлланиладиган категорияларнинг маҳсули сифатида
концепт тушунчаси ҳисобланади. Концепт дериктив хусусиятга эга бўлган маданий
ва тушунча борасида кўплаб амалий ишлар қадриятларни баҳоловчи концепт
амалга оширилган бўлиб, ушбу икки ҳисобланади [3, 24], ҳамда севги, гўзаллик,
лисоний категорияларни фарқловчи бахт, ҳалоллик ва шу каби юқори
хусусиятлар аниқланган. Жумладан, қадриятлар саналган теленом концептлар
тушунча-предмет ва ҳодисалар [2, 164] ажратиб кўрсатилади. Маълум
тўғрисидаги умумий ва хусусий концептларнинг типологик таҳлили
белгиларини акс эттирадиган фикр, деб фақатгина семантик фарқларини кўрсатиш
қаралса концепт – нафақат мавҳумий учунгина хизмат қилмайди, балки ―онг,
бўлган, балки аниқ-ассициатив ва англаш, муносабат, фаолият
эмоционал-баҳоловчи белгиларни қамраб тушунчаларини интеграцион ѐндашув
олган ғоя саналади [9, 41]. Концептлар, орқали моделлаштириш [5, 5-71]‖ учун ҳам
одатда, инсон турмуш тарзи билан боғлиқ хизмат қилади. Кубрякованинг
маълум тушунчаларни махсус қолипларга таъкидлашича, концепт – инсон
солиш, лисоний ва маданий мавжудлигини психикасида акс этадиган, бутун олам
белгилашга қаратилади. Албатта, концепт қиѐфасини ифодалайдиган лисоний онг
тушунчаси борасида фикр ва мунозаралар бўлиб, ментал лексиконнинг хотирадаги
кўпчиликни ташкил қилиб унинг таърифи оператив мазмуний бирлиги саналади [4,
борасида аниқ тўхтамни топиш қийин. Д. 90-93]. Айни пайтда, концептнинг
С. Лихачевнинг келтиришича концепт – бу кўпқатламли эканлигн ҳам тан олинган [9,
индвидуал англаш жараѐни ва маълум 59]. Шундай экан, ―бахт‖ концепти ҳам
контекстда сўз маъносини алмаштириш инсоният онгида жойлашган, бутун олам
ҳисобланади [5, 280-287]. Маълум бир қиѐфасида акс этадиган лисоний ментал
концепт ҳар бир лингвомаданиятда ўзига тушунчадир.
хос шаклланишга эга саналади. Бирор концептуал тушунчаларнинг
Концептлар, ўз навбатида, сўз типологик таҳлили бевосита луғавий
маъноларига нисбатан кенг талқин маънолар билан таққослаш орқали амалга
этиладиган, мураккаб типологик оширилади. Шунунг учун ҳам ―бахт‖
қурилмага эга. В.И.Карасик сўзининг инглиз ва ўзбек тиллари изоҳли

36