Page 64 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

кулги, юмор, ханда, ҳажв каби тушунчалар Oxford Advanced Learner‘s Dictionary
билан изоҳланади. Биз бу кулгилилик луғатида эса юмор-бирор нарсадаги унинг
тушунчасини ҳажв термини билан кулгили ѐки қизиқарли қилиб кўрсатадиган
изоҳлашга ҳаракат қилдик. Чунки, бу сифат, кулгили нарсаларга кулиш
термин инглиз тилида асл лотин тилидаги қобиляти [6, 761] дея изоҳ берилади.
―umor‖ кўринишига яқинроқ ―humour‖ Демак, ҳажв борасидаги турли
варианти билан изоҳланади. Рус тилида изоҳли луғатларда берилган таърифларни
―юмор‖ термини билан изоҳланган бу ўрганиб чиққан ҳолда биз эътиборимизни
термин ўзбек тилига ҳам ―юмор‖ ҳажвга турли соҳа олимлари томонидан
кўринишида трансформацияга учраган. берилган таъриф ва тавсифларга
Лекин биз, ушбу терминни вазифаси, қаратамиз.
кўриниши жиҳатидан ўзбек тилида инглиз Кўплаб олимлар асрлар давомида
ва рус тилларидаги вариантларнинг ҳажвга изоҳ беришга харакат қилиб
эквиваленти сифатида ―ҳажв‖ терминини келишмоқда, аммо алоҳида бир изоҳ
олдик ва шу термин асосида халигача берилмаган. Шуниси аниқки,
тадқиқотимизни олиб борамиз. ҳажвнинг мавжуд кўплаб назариялари
«Кўпдан маълумки,— деб инсон билимлари орасида унинг
таъкидлаган эди В. Г. Белинский,— вазифалари тушунарли эмаслигини
кулгили нарсанинг асосида ғоя билан кўрсатади.
шакл ѐки шакл билан ғоя ўртасидаги Ҳажв борасида бир неча турли
иомувофиқлик, зиддият ѐтади»[2, 44]. соҳалар, жумладан, лингвистика,
Лекин буларнинг ҳар бирини алоҳида- психология ѐки социологияда ҳажвнинг
алоҳида олган тақдиримизда ҳеч қайсиси вазифаларини, қатъий чегараларини
ҳақиқий кулгини уйғота олмайди. изоҳлаш учун тадқиқот олиб борилган. Бу
Инсондаги шакл билан мазмуннинг мавзу турли соҳаларда турли нуқтаи
номувофиқлиги қачон кулгили тусга назардан ўрганилган бўлса ҳам, бу борада
киради? Бунга Н. Г. Чернишевский икки маънолик ва ҳажвнинг изоҳлаш
ўзгачароқ тарзда жавоб беради: «қабиҳ муаммоли савол бўлиб қолаверган.
нарса ўзини гўзал қилиб кўрсатишга Салвадор Аттардо ҳажвни тўлиқ
қаттиқ уринган тақдирдагина у кулгили тушунарли изоҳини бериш мумкин эмас
бўлиб қолади»[3, 185-186]. Бошқача деб таъкидлайди[7, 3]. Қийинчиликларга
қилиб айтсак, ичи қалтироқ бўлса, лекин қарамасдан, ҳажв кулгили ва қизиқарли
ўзини ялтироқ қилиб тақдим этишга бўлиш учун бирор ким ѐки нарсанинг
уринса, ана ўшанда кулги қўзғалади. Бу қатъий сифати ѐки имконияти деб
фикрларнинг қанчалик ҳақиқатга яқин ѐки таъкидланади.
яқин эмаслигини турли манбаларда Алисон Рос ҳажв ҳақида бир неча
берилган ҳажвнинг изоҳларига эътибор фикрлар айтиб ўтади: ―Ҳажв жамиятда тез-
қаратиш орқали билишимиз мумкин. тез учрайдиган ҳодиса ва инсон
Ўзбек тилининг изоҳли луғатида тасирининг жуда муҳим қисми
ҳажвга қуйидагича таъриф берилган: ҳисобланади‖[8, 6]. ―Ҳажв тасир кучига
айрим шахс ѐки ижтимоий ҳаѐтдаги эга, у сиѐсий сатирада ҳазил орқали
нуқсонларни кулги остига олиб, дўстлик ўрнатиш ва бошқа
масхаралаб айтилган (ѐзилган) гап, жумла, муносабатларни сақлаш йўли сифатида
байт, асар [4, 477]. Macmillan изоҳли фойдаланилади‖[8, 7]. Бу борада Роснинг
луғатида юморнинг бирор ҳолат ѐки фикрига қўшилишимиз мумкин. Чунки,
тадбирни кулгили қилиш сифати, кулгили ҳажв ҳар бир миллатнинг фольклори
айтилган ѐки қилинган нарса, бирор саналади. Фольклор эса жамиятнинг
нарсанинг кулгилигини билиш қобиляти ажралмас қисми ҳисобланади. Ҳажвдан
каби таърифларни кўриш мумкин [5, 740]. қай мақcадда фойдаланиш, қайси усулда

63