Page 69 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

бағрикенглик ва бошқалар сифатида кўрсатиш мумкин. Улар қуйидагилардан
талқин қилинади. иборат:
―Нутқий ҳушѐрлик‖ – 1. Нутқ эгасининг маданий, касбий ва
тилшуносликда янгича ѐндашув бўлиб, бошқа белгиларига кўра маълум ижтимоий
нутқ фаолиятида ҳар қандай гуруҳга мансублиги;
камситишларга йўл қўймасликни, ноқулай 2. Нутқ эгаси бажараѐтган ижтимоий
ибораларни қўлламасликни билдиради. Бу вазифа;
тушунчанинг асл моҳияти нутқ жараѐнида 3. Нутқ эгасининг гап предметига
у ѐки бу майда этник (ирқий, жинсий, муносабати;
ижтимоий) гуруҳ вакилларининг иззат- 4. Мулоқот шароити, вазияти.
нафсига, нафсониятига, ҳамиятига тегиб Ҳар қандай аниқ фикрда юқорида
кетмаслик, ҳаѐтдаги нохуш воқеа- айтилган элементларнинг ҳаммаси бўлиши
ҳодисаларни яшириш ѐки ниқоблаш, шарт эмас, аммо услубий ахборотнинг бу
сўзловчининг мақоми ва гапнинг нима белгиларини маълум даражада ―нутқий
ҳақида бораѐтганлигини аниқ кўрсатишдан ҳушѐр‖ фикр ва матнларда учратишимиз
иборат. Шунга мос равишда тилда янги- аниқ.
янги тушунчалар пайдо бўла бошлайди, Ижтимоий гуруҳга мансублик.
улар нутқ объектини тўғридан-тўғри, Ш.Балли: ―... ўзаро нутқий алоқаларда
дангал, ошкора ифодаламай, уни одамлар турли ижтимоий гуруҳлар
юмшоқроқ, қочиримлар йўли билан тилларидаги ифода шаклларини
тавсифлашга хизмат қилади. ўзлаштириб оладилар; ҳар биримизнинг
―Нутқий ҳушѐрлик‖ турли лисоний нутқимиз умумий тилнинг ѐрқин фонида
воситалар, кўчимлар ва ѐйиқ синтактик нутқ эгасига мансуб бўлган муҳит тилини
тузилмалар ҳамда бир қанча илмий ѐки ўзи мослашишга интилаѐтган муҳит
истилоҳлар, хорижий сўзлар, қисқартма тилини акс эттиради. Шу боис, нутқ
атамалар воситасида ифода этилади. ижтимоий символиканинг муҳим омили
Тил ижтимоий ходиса бўлганидан бўлади‖, -деб ѐзади [1.256].
жамият билан, жамиятнинг хаѐти билан Ҳақиқатан, гапириш йўсини, худди
узвий алоқададир. Демак, унинг ижтимоий кийиниш қонун-қоидалари каби,
моҳияти, ижтимоий вазифаси, тилга гапирувчини маълум бир ижтимоий
социал омилларнинг таъсири, тил муҳитга, одамларнинг маълум бир
тараққиѐтида тил сиѐсатининг роли каби тоифасига мансублигини билдирувчи
қатор масалаларни ўрганиш билан ижтимоий белги вазифасини бажариши
шуғулланувчи тилшунослик мумкин. Гапирувчини у ѐки бу доирага
йўналишининг яратилишига катта эҳтиѐж тиркаш унинг символик характерига кўра
туғилди. Ана шундай амалий эҳтиѐж билан асоссиздай кўринади.
тилшуносликда социал йўналиш ва ―Нутқий ҳушѐр‖ фикрларда,
социолингвистика дунѐга келди. [4.171]. бизнингча, нутқ эгасининг муайян
Социология ва лингвистиканинг бир- ижтимоий муҳити ҳақида, аниқроғи,
бирига боғлиқ эканлиги барчага аѐн. маданиятли, саводхон, юз бераѐтган воқеа-
Ҳозирги кунда жамиятда юз бераѐтган ҳодисалардан хабардор, ижтимоий ѐки
ўзгаришлар тилда ўз ифодасини топмоқда. сиѐсий фаолиятда фаол эканлиги
Шу боисдан ҳам тилнинг таркибий қисми тўғрисида ахборот беради. Бу қандай
бўлган ―нутқий ҳушѐрлик‖ ҳодисасини бўлмасин, ҳар қандай майда миллий
ижтимоий-лисоний нуқтаи назардан гуруҳларга нисбатан ҳам ―ҳушѐрлик‖ ва
ўрганиш муҳим ахамият касб этади. ―бағрикенглик‖ билан муносабатда
―Нутқий ҳушѐрлик‖ка эга бўлган бўладиган кишилар тоифасидир. Улар ҳар
ахборотнинг бир неча элементларини бир киши, ҳар бир халқнинг ўзига
хослигини ҳурмат қиладилар.

68