Page 68 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

ТИЛНИНГ СОЦИОЛИНГВИСТИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА “НУТҚИЙ ҲУШЁРЛИК”
ҲОДИСАСИНИНГ ИЖТИМОИЙ-МАДАНИЙ ТАБИАТИ

Маматкулов А.Л.
Андижон давлат университети доценти

Калит сўзлар: нутқий хушѐрлик, ижтимоий тушунча, тафаккур услуби, мулоқот
шароити, нутқ объекти.

Ижтимоий ҳодиса сифатида фаолият келган, ҳозир ҳам шундай, бундан кейин
кўрсатаѐтган тил доимий ҳаракатдадир. ҳам шундай бўлиб қолади. [3.82].
Тил - нафақат тафаккур маҳсули, маълум Тил мулоқот воситаси бўлиш билан
бир фикрни ифода этувчи восита, балки у бир қаторда дунѐни билиш, унинг ҳақида
бутун бир олам, коинотнинг таркиби ҳамда ахборот тўплаш ва уни сақлаш,
мазмун-моҳиятини инсон онгида акс бошқаларга етказиш воситаси ҳамдир.
эттиришга хизмат қилувчи мураккаб [5.4].
ҳодиса саналади. Гўзал турмуш роҳат-фароғат билан
XX асрда тилни тилдан ташқаридаги умр ўтказмоқдан иборатдир. Умр ҳеч
ҳодисалар билан ҳамкорликда тадқиқ маҳал бир ерда тўхтаб турмас, балки
қилишга эҳтиѐж анча ортиб кетди. Бу эса ҳамиша бирин-сирин ўтар ва ниҳоят тугар
тилшуносликда янги оқимлар, шу ҳам. Ўтган умрни бутун дунѐ молини
жумладан, антропологик тилшунослик, бериб бўлса ҳам қайтариб бўлмас. Шунинг
Прага фунқционал тилшунослик мактаби, учун бу оз умрни роҳат-фароғат билан
социолингвистика, этнолингвистика, кечирмоқ, зое ўтказмоқдан сақланмоқ
лингвистик мамлакатшунослик каби янги лозим бўлади. Кўркам бўлган оз умр узун
соҳаларнинг юзага келишига сабаб бўлди. хисобланади, кўркам бўлмаган узун
Тил, жамият ва маданиятнинг ўзаро турмуш қисқа саналади. Кўркам турмуш
муносабати масаласи тилшунослик фанида эса, ҳусни хулққа боғлиқдир. Кўркам хулқ
жуда кам ўрганилган. Масалага атрофлича эса, инсонда улуғ бир фазилат
ѐндашиш замонавий тилшуносликнинг энг хисобланади.
муҳим муаммоларидан бири саналади. Кейинги пайтларда кўпроқ инглиз
Зеро, таниқли немис тилшуноси ва тилида сўзлашувчи мамлакатларда
файласуфи Вильгельм фон Гумбольдт ―Political Correctness‖ (француз тилида - ―le
тилни ―халқ маънавий куч-қудратининг politiquement correct‖, рус тилида-
ифодаси‖, ―халқ тафаккури ва ҳиссиѐтини политкорректность, ўзбек тилида – ―нутқ
ифодаловчи муҳим воситадир‖, -деб одоби‖, ―сиѐсий нутқий ҳушѐрлик‖,
таърифлаганида тўла ҳақли эди. [2.349]. ―нутқий ҳушѐрлик‖, ―нутқий
С.Г.Тер-Минасова тўғри андишалилик‖, ―нутқий ҳушмуомалалик‖)
таъкидлаганидек: ―Тил – маданият деб аталган тушунчаларни ифодаловчи
кўзгуси, унда халқнинг ўз-ўзини ижтимоий маданий ва лисоний ҳодиса пайдо бўлди.
англаши, унинг менталитети (ўзига Юқорида келтирилган ўзбекча
хослиги), миллийлиги, ҳаѐт тарзи, атамалар ичида мазкур лисоний
анъаналари, урф-одатлари, ахлоқий тушунчани ―нутқий ҳушѐрлик‖ истилоҳи
меъѐрлари, қадриятлари тизими, билан ифодалашни лозим топдик.
дунѐқараши, оламга муносабати акс Нутқий ҳушѐрлик тушунчаси
этади‖ [6.14]. Шунингдек, тил азалдан турлича таҳлил қилинади. Бу нарса муайян
тарбия, билимларни оммалаштириш, идеологик ҳолат, лисоний хатти–ҳаракат,
одамларнинг энг муҳим хаѐтий маданий ҳулқ–атвор ва тил анъаналари,
муаммоларини ҳал этиш воситаси бўлиб

67