Page 72 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

TELESKOPIYA – HOZIRGI FRANSUZ TILIDA SO‟Z YASASHNING AKTIV
USULLARI

Safarova Umida Aliaskarovna,
SamDCHTI katta ilmiy xodim - izlanuvchisi

Tayanch so’zlar: teleskopiya, kontaminatsiya, etimologiya, analogiya, semantika,
stilistika, leksika.
Hozirgi kunda teleskopiya fransuz ikkinchidan, u tilda ilgari o‘rnatilgan modellar
tili lug‘at manbaining boyishida eng samarali asosida faoliyat ko‘rsatadi, ma‘lum maqsadga
usullardan biri hisoblanadi. ega va o‘zida ongli jarayonni aks ettiradi.
Teleskopiyaning asosiy mohiyati va Xalq etimologiyasi esa, deb
u bilan bog‘liq muammolarning hali ta‘kidlaydi J.Vandriyes, bu nutqning xatosi
oxirigacha to‘liq yechilmaganligini turli bo‘lib, bu xato asosan o‘zlashtirgan so‘zlarni
tilshunos olimlarning bu boradagi fikrlarida ishlatish jarayonida yuzaga keladi [5].
mavjud bo‘lgan o‘zaro zidliklarda ham Masalan, kelib chiqishiga ko‘ra
kuzatsa bo‘ladi. ingliz-golland so‘zi bilan ―pidjak‖ so‘zi
Turli mualliflarlarning leksik ―madaniyati past bo‘lgan kishilar nutqida‖
birliklar kontominatsiyasi yo‘li bilan hosil ―spinjak‖ so‘ziga, ―poliklinika‖ va
qilingan so‘z va iboralarni o‘rganish borasida ―palisadnik‖ so‘zlari ―poluklinika‖ i
olib borgan tadqiqotlari natijasi shundan ―polusadik‖ so‘zlariga, fransuzcha
dalolat beradiki, teleskopiya so‘z yasashning ―conredanse, choucroute‖ so‘zlari esa
eng qadimiy usullaridan va ammo hali juda inglizcha ―contrydance va nemis tili
kam o‘rganilgan muammolardan biri ekan. shevasidagi ―Surkrut‖ so‘zlariga borib
Ayniqsa bu muammoni tadqiq qilishga taqaladi. A.Dozaning fikriga ko‘ra, xalq
fransuz tili lingvistikasida juda kam e‘tibor etimologiyasi ―ularning ma‘nosi qanchalik
berilgan. darajada bir-biridan farq qilmasin, tuzilishi
Lingvistik adabiyotlarda teleskopiya jihatidan o‘xshash so‘zlarda ko‘r-ko‘rona‖
xalq etimologiyasi yoki analogiyaning faoliyat ko‘rsatadi [2].
ko‘rinishi sifatida paydo bo‘ladi degan keng Til taraqqiyotida va ayniqsa so‘z
tarqalgan fikr mavjud [5]. Bundan tashqari, yasashda analogiya [6] (bir grammatik
S.V.Raylyan, A.Ya.Alekseyevlarning formani bir grammatik formaga monand
ta‘kidlashlaricha, ayrim tadqiqotchilarning, o‘zgartirish)ning o‘ynagan va hozirgi kunda
masalan V.M.Leychikning ishlarida bu o‘ynayotgan g‘oyat katta rolini inkor etib
muammoga taalluqli bo‘lgan boshqacha bo‘lmaydi. Analogiyaning, yoki modelning
fikrlarni uchratish mumkin, bu fikrga ko‘ra ta‘siri ostida masalan, ―sanglouter‖ so‘zi
teleskopiya so‘z yasashning mustaqil usulidir ―sangloter‖ [3] shaklini oldi, ―voyouser‖
[5]. so‘zi ―jalouser‖ so‘zi ta‘sirida yuzaga keldi.
Demak, teleskopiyaning haqiqiy Analogiya asosida hosil qilingan birliklarni
lingvistik tabiatini ochish va aniqlash uchun suffikslar, to‘g‘rirog‘i interfikslar yordamida
uni til hodisalariga bog‘liq holda qiyosiy hosil qilingan so‘zlar misolida davom
o‘rganish zarur. Shubhasiz, bu hodisalarning ettirishimiz mumkin, masalan: ―bleu-s-aille‖
lingvistik xarakterdagi ham umumiy so‘zi ―grisaille‖ so‘zidan keyin hosil qilindi,
tomonlari, ham farq qiluvchi tomonlari shundan ―bleuir‖ so‘zi o‘rniga ―bleu-s-ir‖
mavjud. hosil bo‘ldi. Shunday qilib, guesard – ниший,
Masalan, teleskopiya xalq bezdelnik – gadoy, faqir, qashshoq,
etimologiyasidan quyidagi jihatlari bilan farq kambag‘al, tanbal, ishyoqmas so‘zi ta‘sirida
qiladi: birinchidan, u yangi so‘zlarni hosil tilda ―banlieusard‖ – жител пригорода –
qilishning erkin namunasi hisoblanadi, shahar atrofida yashovchi, ―bondieusard‖ –

71