Page 70 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

Маълум бир ижтимоий гуруҳга нарса ҳақиқий бағрикенглик, гап
мансубликни билдирувчи услуб белгилари мавзусини юқори фазилатли ва нуфузли
субъектнинг бу гуруҳда доим мавжуд қилиб кўрсата олиш. Масалан, эътиборсиз
эканлигини кўрсатмайди, улар ўша ва кам маош бериладиган касбларнинг
шахснинг мулоқот жараѐнидаги алоҳида номини билдирувчи ―нутқий ҳушѐр‖
(―маданиятли киши‖, ―расмий шахс‖ каби) синонимлар ушбу фаолиятнинг
ижтимоий ва психологик ҳолатининг бир ―нуфузи‖ни кўтаришни назарда тутади,
кўрсаткичидир. бунда ўша касб номига салобатли кўриниш
Ижтимоий роль. Субъектнинг берилади. Бунинг учун ижобий элементли
ижтимоий роли бевосита мулоқотнинг ва тилда ижобий маънодор сўзга урғу
маълум соҳалари бўйича нутқ ирод берилади. Бунга мисоллар келтирамиз:
этишнинг махсус йўсинларида кўринади. ―Une secrétaire‖ (секретарь) ўрнига
Зеро, моҳиятига кўра, ҳар бир барқарор Une assistante personnelle – шахсий
нутқ жанри (буйруқ, суд қарори, илмий ѐрдамчи.
мақола, роман, газетадаги бош мақола ва ―Une serveuse‖ (официантка) ўрнига
б.) – бу алоҳида ижтимоий ролдан ўзгача Une hôtesse de table – стол эгаси
нарса эмас, унда ўша роль нутқ фаолияти ―Un balayeur‖ (фаррош) ўрнига Un
тарзида намоѐн бўлади. technicien de surface – ҳовлининг
Бу ерда услуб ижтимоий ролга ишора тозалигини назорат қилиб турадиган
қилади, яъни суҳбатдошни кўрсатади, хизматчи.
маълум бир шароит яратади, ўқувчи ѐки ―Un facteur‖ (хат ташувчи) ўрнига Un
тингловчининг матнга қандай муносабатда préposé à la distribution du
бўлиши кераклиги, ундан нимани кутиши courrier – хат тарқатувчи
мумкинлиги ѐки зарурлигини эслатиб хизматчи.
туради. Мулоқот шароити. Мулоқот
―Нутқий ҳушѐр‖ фикрларда нутқ шароити деганда, одатда, ижтимоий вазият
эгасининг ижтимоий вазифаси тўғрисида ҳамда мулоқот вақти ва жойи тушунилади.
маълумот берилади. Бу интервью Ижтимоий вазият – бу ичида мулоқот юз
бераѐтган расмий бир шахс ѐки энг берадиган доира. Масалан, маърузачи ва
долзарб ахборотни таъсирчан руҳда бера тингловчининг роли маърузанинг
оладиган журналист бўлиши мумкин. Нутқ ижтимоий вазият доирасидагина кўринади.
эгасининг вазифаси, албатта, ўша нутқ ―Нутқий ҳушѐр‖ фикр, одатда,
объектига муносабатда кўринади. Бу мулоқотнинг расмий вазиятида, яъни
шунчаки, эркин муносабат эмас, бу расмий, маданиятли ѐки сиѐсий арбобнинг
ижтимоий бир-бирига боғлиқ муносабат. У хизмат вазифасини бажараѐтганидаги
маълум вазиятда ҳаммабоп хулқ нутқида, газета ва журналдаги мақола,
меъѐрлари негизида пайдо бўлади. Ролга анжуманда қилинган доклад ва
киришаѐтган киши ўзига ўзи ҳисобот ҳоказоларда билдирилади, аммо ҳозир биз
беради: суҳбатдоши қаршисида у ким айрим ―нутқий хушѐр‖ сўз ва
бўлиб кўринади, нимани қандай бажариш ибораларнинг сўзлашув тилига кириб
лозим, ўзини қандай тутиши керак, келаѐтганига гувоҳ бўлаяпмиз.
суҳбатдошга қандай муносабатда бўлиш Назаримизда, бу оммавий ахборот
керак? деб, у ўзига саволлар беради ва воситалари тилининг одамларнинг
ўзини мулоқотга тайѐрлайди. одатдаги нутқига таъсири тобора кучайиб
Нутқ эгасининг гап предметига бораѐтганлигидан дарак беради.
муносабати. ―Нутқий ҳушѐр‖ матнда нутқ Алоқанинг турли каналларини ҳам
эгасининг гапнинг нима ҳақида шундай ролнинг кўрсаткичлари сифатида
бораѐтганлигига муносабати англаш лозим. Анжумандаги инсон
таъкидланади. Бундай муносабатга хос ҳуқуқлари ҳақидаги маъруза – бу битта

69