Page 26 - 4-2017

Хорижий филология. №4, 2017 йил

ЯНА НУТҚНИНГ МИНИМАЛ БИРЛИГИ ҲАҚИДА ЁКИ ГАП ВА ЖУМЛА
МАСАЛАСИ ХУСУСИДА

Хайруллаев Хуршид,
СамДЧТИ доценти

Таянч сўзлар: сатҳ, тил бирлиги, нутқ бирлиги, иерархик муносабат, тил, нутқ,
парадигматик муносабат, синтагматик муносабат.

Ф.де Соссюр томонидан илмий Шуни алоҳида қайд этиш лозимки, тил
асослаб берилган ―Тил ва нутқ‖ системасида тайѐр ҳолдаги гаплар йўқ.
дихотомияси лингвистик бирликларни - Чунки гап коммуникатив жараѐнда
тил ва нутқ бирликларини классификация шаклланади. Рус тилшунослигидаги
қилишда ниҳоятда муҳимдир. Мазкур Ф.Ф.Фортунатов, А.А.Шахматовлар ҳам
назария бугунги кунда ҳам ана шундай гапни тафаккур ифодасини сўз орқали
аҳамият касб этмоқда. Лингвистик воқелантирувчи нутқ бирлиги деб
бирликларнинг парадигматик ва таърифлаган эдилар [Синтаксис
синтагматик муносабатлари билан бир современного русского языка. 2008:68].
қаторда иерархик муносабат ҳам айнан Мазкур мулоҳаза В.В.Виноградовнинг
―Тил ва нутқ‖ дихотомияси қуйидаги сўзларида янада аниқроқ ўз
қонуниятларига асосланган ҳолда ифодасини топди: «Предложение–это
тавсифланиши лозим. Зеро, ҳар қандай грамматически оформленная по законам
бирлик ўз лингвистик мақомига эга данного языка целостная единица речи»
бўлишида мазкур назариянинг ўрни [Синтаксис современного русского языка.
беқиѐсдир. Қуйида ушбу назариянинг 2008: 68].
аҳамиятини гап ва унинг лингвистик Америкалик тилшунос Л.Блумфилд ва
мақомини белгилаш билан боғлиқ айрим француз тилшуноси Л.Теньер каби машҳур
масалалар ечими мисолида ѐритишга олимлар гапни «синтагматик муносабат
ҳаракат қиламиз. занжири» деб атаганларида ҳақли эдилар
Маълумки, нутқ лингвистикаси [Синтаксис современного русского языка.
ҳақида баҳслар кескин тус олган бугунги 2008:69]. Бу ўринда гапнинг лингвистик
кунда нутқ бирликларига нималар киради, мақоми янада асослироқ ўз ифодасини
деган савол долзарб бўлиб қолмоқда. топганини кўрамиз.
Мазкур савол жавобини гап тушунчасидан Эмил Бенвенист тадқиқотларида эса бу
бошлашга тўғри келади, чунки у нутқнинг нарса янада аниқроқ кўзга ташланади:
асосий бирлигидир. Бироқ гап аксарият «Гап нутққа тегишлидир. Айнан ана шу
ишларда тил бирлиги сифатида тарзда унинг мақомини аниқлаш мумкин:
тавсифланади. Гапни В.Г.Гак тилнинг гап нутқ бирлигидир»[Бенвенист Э.
минимал коммуникатив бирлиги сифатида 1974:140]. Олим гап ҳақида мулоҳаза
тавсифлайди [Гак В.Г. 1981:58]. юритганида уни бир пайтнинг ўзида ҳам
В.И.Кодухов уни тилнинг синтактик маъно англатувчи, ҳам хабар (референция)
сатҳи бирлиги деб кўрсатади [Кодухов берувчи тўлақонли бирлик сифатида
В.И.1974:142]. В.А.Кочергина унинг тавсифлайди, унинг муайян муҳитга
модели, формуласига устуворлик қаратиб, (ситуацияга) муносабати ҳам муҳим
тил бирлиги деб тавсифлайди [Кочергина аҳамиятга эгалигини алоҳида эслатиб
В.А. 1979:178]. А.Нурмонов уни асосий ўтади. Бундан ташқари, гап орқали
синтактик бирлик тарзида тавсифлайди ва воқеланаѐтган нутқда тилнинг реал
синтактик бирликларни эса тил қўлланиши амалга ошишини таъкидлайди.
бирликлари деб атайди [Маҳмудов Н., Э.Бенвенист таълимотида яна шу нарса
Нурмонов А.1995: 8-9]. характерлики, олим гапнинг тил белгиси
эмаслигини ва у бир неча белгилар

25