Page 73 - 4-сон 2018 йил

Хорижий филология №4, 2018 йил

«ПРАГМАТИКА» ТУШУНЧАСИНИНГ ТАЛҚИНИ ҲАҚИДА

Холматова Вазира Нарзуллаевна,
ҚарДМИИ тадқиқотчиси

Калит сўзлар: прагматика, семиотика, семантика, нутқий акт, матн.

Прагматика америкалик олим Чарльз механизмлари Т.А. Дейкнинг ишларида
Пирс томонидан барча билим соҳаларини ҳам эслатилган эди. Унинг талқинича,
бирлаштирувчи фан сифатида қаралган прагматик назариянинг асосий тамойили
семиотика доирасида юзага келди ва сўзловчининг тингловчи руҳий ҳолатига
ривож топди (қаранг: Сусов 2006; Сафаров таъсир ўтказиши билан боғлиқ. Лекин
2008). Прагматикани семиотиканинг олим прагматиканинг тор маънода талқин
алоҳида соҳаси сифатида қараш ҳақидаги қилинишига қарши. ―Прагматика, – деб
фикрни биринчилардан бўлиб, Ч.Моррис ѐзади у, – тилнинг вазиятли қўлланиши
билдирган эди. Лисоний белгилар тўпламидир. Прагмалингвистика–тил
таснифини яратган бу олим семиотикани эгасига нутқий тузилмалар қаторини
уч мустақил қисм, яъни лисоний маълум контекст билан боғлаш имконини
белгиларнинг предметга нисбатан берадиган қоидалар тизимини
муносабатини ўрганадиган семантика, қолиплаштиришдир‖ (van Djik 1976:26).
белгиларнинг бир-бири билан Т.А. ван Дейк, шунингдек,
муносабатини тавсифловчи синтактика прагматикани социолингвистика ва
ҳамда белгиларнинг улардан психолингвистикадан фарқлаш
фойдаланувчи шахсларга бўлган лозимлигини уқтиради. Бундан ташқари,
муносабатини ўрганувчи прагматикага тавсифий (дескриптив) прагматикада
ажратишни таклиф қилди (Арутюнова, тилдан фойдаланишнинг амалий
Падучева 1985: 8-9). Кейинги йилларда қоидалари шакллантирилса, назарий,
ушбу йўналишлардан семантика ва ―мавҳум‖ прагматикада эса кузатувлар
синтаксис жадал тараққий қилган бўлса, асосида умумий категориялар ажратилиб,
прагматикага эътибор сустроқ бўлди. уларнинг ўзаро алоқаси ўрганилади.
Фақат ўтган асрнинг охирги чорагига Оқибатда, прагматик тадқиқотларда
келиб, прагматика тилшуносликнинг дейктик иборалар ҳам таҳлил қилиниб,
мустақил йўналиши сифатида шакллана олмошлар ва at that time кўринишидаги
бошлади. бирликларнинг қўлланилиши сўзловчи
Дастлабки нашрларда прагмалинг- нуқтаи назаридан тавсифланади. Олим
вистиканинг объектини аниқлашда бир томонидан нутқий актлар назариясини
томонлама ѐндашув устувор бўлиб, уларда прагмалингвистиканинг ажралмас қисми,
тил бирликларининг таъсир кўрсатиш деб таърифланиши алоҳида эътиборга
имкониятлари олдинги ўринда турган эди. лойиқ.
Масалан, Л.А.Киселѐва тилнинг прагматик Нутқий актларнинг прагматик
ва таъсир кўрсатиш хусусиятларини тадқиққа тортилиши анъанага айланиб
тўлиғича тенглаштирган бўлса (Киселѐва улгурди. Машҳур ―Синтаксис ва
1978:11), Г.Я Солганик лисоний воситалар семантика‖ сериясининг 3 ва 9 жилдлари
танловини прагматик ҳодиса эканлигини шу масалага бағишланган, Ж.Остин,
қайд этади (Солганик 1981). Шунингдек, Ж.Сѐрль, Ж.Саддок, Х.Грайс,
В.Л.Наер нутқий тузилманинг прагматик Д.Вандервекин, В.В.Богданов,
хусусиятини ―сўзловчининг онгли И.В.Кобозева каби кўплаб олимларнинг
равишда, мақсадли таъсир кўрсатиш ишларида нутқий акт назариясининг
истаги‖, деб таърифлайди (Наер 1981:107). асосий тамойиллари батафсил баѐн
Лисоний бирликлар воситасида қилинган (Демьянков 1986;Демьянков
тингловчи (ўқувчи)га таъсир кўрсатиш 1995). Биз нутқий актлар таснифи

72