Page 82 - 4-сон 2018 йил

Хорижий филология №4, 2018 йил

СЕЗИШ ҲИССИЁТИНИ ИФОДАЛОВЧИ ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАРНИНГ СЕМАНТИК
ТАҲЛИЛИ (ТОЖИК ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИ МИСОЛИДА)

Адашуллоева Гулноза Муҳайбиновна,
СамДУ филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)

Калит cўзлар: сезиш, ҳиссиѐт, антропоцентризм, семантик майдон, фразеологик
тизим.

Маълумки, ―Олам бир бутун боғлиқ интеллектуал нутқни намоѐн
тизимдир. Унинг тизимлиги шундаки, у қилиш, новербал воситаларни жалб
ўзаро шартланган, бир-бирини тақозо этиш[2]. Олдинроқ ҳам таъкидлаб
этувчи элементлар муносабатидан ташкил ўтилганидек, А.Маматов инсоннинг
топган яхлитликдир. Бу яхлитлик кичик эмоционал ҳолатини ифодаловчи
бутунликларга бўлинувчанлик хусусиятига ибораларни шодлик (даҳонаш ба гӯшаш
эга. Элементлар маълум умумий расид // оғзи қулоғига етди), таажжуб
белгиларига кўра синфларга бирлашади (гиребонашро гирифтан // ѐқасини
ҳамда синфга бирлашган элементлар шу ушламоқ), қўрқув (нафасаш фурӯнишин
синф таркибида бир-биридан фарқли гаштан // нафаси ичига тушиб кетди)
белгиларига кўра ажратилади. сингари ўнга яқин фразеосемантик
Тилшуносликда майдон талқини бўйича гуруҳга[3], Д.Худойберганова ўзбек
Л.Новиков тил лексик системасининг тилида турғун ўхшатиш эталони асосида
ўзаро мураккаб муносабатлари, Г.Шур ҳосил бўлган ибораларни тилнинг
майдон назарияси муаммолари, лингвокультрологик хусусиятларини
А.Абувалиев синтактик сатҳнинг кўрсатувчи тил бирлиги сифатида[4] инсон
тўсиқсизлик категорияси, Т.Нарзиқулов аъзолари (чун шаҳриѐр алифқомат //
функционал семантик майдоннинг амирдек тик қомат), ташқи кўриниши
морфемикага доир хусусиятлари, (ҳамчун моҳ сафед // ойдек гўзал),
Ҳ.Ҳожиева ҳурмат майдони, жисмоний хусусияти (чун гул нозук //
Ш.Искандарова шахс микромайдони, гулдек нафис), хатти-ҳаракати (монанди
А.Собиров семантик майдон ҳосил буз ҷаҳидан // эчкидай сакрамоқ)
қилувчи бирликлар ҳақида тадқиқотлар сингарилар билан боғлиқ бўлган бир қатор
олиб боришган [1]. гуруҳларга бўлиб ўрганган.
Тилда мавжуд нарсаларнинг яхлит Тожик ва ўзбек тиллари шахс
бир тизимни ташкил қилиши нуқтаи хусусиятини ифодаловчи фразеологик
назаридан шахс хусусиятини ифодаловчи бирликлари таҳлилида инсон
иборалар семантикаси масалалари ҳақида ҳиссиѐтларининг тавсифи ва ўзига хос
ҳам фикрлар билдирилган. хусусиятлари юзасидан ишлаб чиқилган
Антропоцентризм нуқтаи назаридан, тил таснифдан келиб чиққан ҳолда инсон
тадқиқотчиларининг таъкидлашларича, руҳий фаолияти унинг турли мураккаб ва
шахс хусусиятини ифодаловчи аспект ўз кўп қиррали ҳиссиѐтларида намоѐн
таркибига, бир томондан, нутқ фаолияти бўлиши маълум бўлди. Бунда инсон билим
мавжуд бўлмаган психолингвистик олиш жараѐнлари (ҳиссиѐтлар, қабул
жараѐнларни олса, бошқа томондан қилиш, фикрлаш, тасаввур), иродавий ва
нафақат интуитив, балки онгли эмоционал жараѐнлар ҳамда шахснинг
интеллектуал фаолиятга ѐндашувчи турли руҳий хусусиятлари (тавсифий
ижодий фаолият билан иш кўришни тақозо ҳиссиѐтлар, ирода, тафаккур ва фикрлаш
этади. Бунда шахс хусусиятини сифати), инсон руҳий ҳолати сингарилар
ифодаловчи омил уч соҳада намоѐн билан боғлиқ ҳиссиѐтлар юзага келади.
бўлади: инсон психологик фикрлаш Психология, этика ва лингвистика
дунѐси, инсон ички нутқи билан бевосита бўйича тадқиқотларга таянган ҳолда ва

81