Page 83 - 4-сон 2018 йил

Хорижий филология №4, 2018 йил

фразеологизмларни белгилашнинг ҳароратни сезиш. Эшитиш ва пайпаслаш
дефиницион услубини қўллаш билан биз ҳиссиѐтлари орасидаги ҳолатни тебраниш
шахс хусусиятини ифодаловчи ҳиссиѐтлари эгаллайди. Инсон ташқи
фразеологизмлар майдонини қуйидаги муҳитида ориентацияланиш хабар-
микрогуруҳлар асосида таҳлил қилишни дорлигига мувозанат ва тезлашиш
мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз: сезиш ҳиссиѐтлари катта аҳамиятга эга [5, 184-
(чашм давондан // кўз югуртирмоқ), 185].
хотира (ба ҳуш омадан // эсга келмоқ), Сезиш микрогуруҳи, атроф-муҳит
фикрлаш (ба тарозу андохтан // ҳиссиѐтларини унинг барча шакллари ва
тарозига солиб қўймоқ), тасаввур турларида акс эттиради: товуш ва ранг
(пешомадро башорат кардан // келажакни сезиш қобилияти, ҳид ва ҳарорат сезиш
олдиндан билиш), ҳиссиѐт (қоматини тик қобилияти, катталик ва бошқалар. Мазкур
қилиб юрмоқ // сар бардошта гаштан), микрогуруҳ, ўз навбатида, қуйидаги
ирода (ба гап истодан // ўз сўзида таггуруҳларга бўлиниб кетади:
турмоқ)ни ифодаловчи микрогуруҳ. Бу 1. Кўриш қобилиятини
микрогуҳлар ҳам ўз навбатида бир қатор ифодаловчи кичик гуруҳ.
кичик гуруҳларга бўлиниб кетади. Мазкур таггуруҳ кўриш қобилияти
Масалан, шахс хусусиятини ифодловчи жараѐнлари орқали юзага келиб, бу ҳолат
микрогуруҳ – ростгўйлик (пӯсту тожик ва ўзбек тилларида кўз лексемаси
каллаашро гуфтан // дангалини айтмоқ), мавжуд бўлган фразеологик бирликлар
айѐрлик (равғани морро лесидагӣ орқали ѐритилади. Бу табиий бўлиб, кўз
(хӯрдагӣ) // илон ѐғини ялаган), кўриш органи, кўриш ҳиссиѐтлари
кўрнамаклик (нонро пешпо задан // нон доирасига киради: чашм давондан // кўз
тепкилик қилмоқ), ғайирлик (бахилӣ югуртирмоқ, чашмакӣ задан // кўз
кардан // бахиллик қилмоқ), икки уриштирмоқ, чашм паридан // кўзи учмоқ
юзламачилик (дурӯягӣ кардан // ва бошқа.
Турли ҳиссиѐтларни акс эттирувчи
мунофиқлик қилмоқ) каби гуруҳларга фразеологик бирликларнинг ўзига хос
бўлиб ўрганилиши мақсадга мувофиқдир. хусусияти шундаки, улар ҳар томонлама
Мазкур мақолада сезиш билан боғлиқ
ҳиссиѐтларни ифодаловчи ҳиссиѐтларнинг сифати, жадаллаштируви,
давомийлик ва маълум бир тўхтамга
фразеологизмларнинг таҳлилига оид фикр келишга олиб келади, яъни психологияда
юритмоқчимиз. қабул қилинган барча ҳиссиѐтларнинг
Фразеология маълумотларига кўра,
ҳиссиѐт бу мувофиқ сезгичларга бевосита умумий хусусиятини ифодалайди[5, 184-
моддий таъсири остида организм ички 216]. Мазкур тиллардаги кўриш
ҳолатлари ҳамда моддий дунѐ ҳодисалари қобилиятини билдирувчи барча
ва предметлари алоҳида хусусиятлари фразеологик бирликлар учун характерли
аксидан иборат бўлиб, содда психик хусусият шундаки, улар кўриш қобилияти
жараѐндир[5]. йўқотилиши, пасайиши, кутилмаганлиги,
Ҳиссиѐтларга мувофиқ сезгичга
таъсир натижасида юзага келиши сабабли, қисқа муддатлилиги каби асосий ҳиссиѐт
хусусиятларини ѐрқин ва тўла равишда акс
ҳиссиѐтлар таснифи, уларга таъсир этувчи эттиради.
ҳодисалар хусусиятларидан келиб чиқиб, Тожик ва ўзбек тилларидаги кўриш
уларга нисбатан сезгичларнинг ҳиссиѐтлари жадаллаштируви турли
таъсирланиш даражасидир. Сезгичлар акс даражаси, таъсир феъллари ѐки ҳаракат
этиши ва жойлашиши тавсифига қараб, феъллари мавжуд бўлган лексик тузилмага
улар қуйидаги гуруҳларга бўлинади: фразеологик бирликлар орқали етказилади.
кўриш, эшитиш, ҳид сезиш, пайпаслаш ва Кўриш ҳиссиѐти кутилмаганда пайдо
таъм билиш. Сезиш ҳиссиѐтлари таркибига бўлиш мазмунини етказувчи фразеологик
пайпаслаш ҳиссиѐтлари билан бир қаторда бирликларда лексик таркиб таъсир
алоҳида ҳиссиѐтлар тури ҳам киради, яъни

82