Page 86 - 4-сон 2018 йил

Хорижий филология №4, 2018 йил

лексика ва фразеологияда ўз аксини Бундай ҳиссиѐтларнинг мураккаб
топган. тизимли механизми, қулоқнинг ички
Тожик ва ўзбек тиллари қисми ва у билан боғлиқ асаб толалари,
фразеологизмларида инсон чарчаш ҳолати мия қобиғи ва мияча бўлишмаларини
қуйидаги соматизмлар ѐрдамида очиб қамраб олади [5, 193-194].
берилади: Тана алоҳида қисмлари ҳолати ва
Оѐқ. Дар пойҳо ҷон намондан // ҳаракати билан боғлиқ тезлашиш ва
оѐқларда жон қолмаслик, аз по мондан // мувозанат ҳиссиѐтлари организмнинг ички
оѐқдан қолмоқ, дар пойҳо базӯр рост ҳолати ва ҳаракатга нисбатан
истодан // оѐқларда аранг тик туриш. организмнинг акс ҳаракати ҳақидаги
Кўз.Чашмонаш пӯшида шудан // ахборотни узатади. Тадқиқ этилаѐтган
кўзлари илинмоқ, чашми бозистод // икки тилда бош айланиши орқали жуда
кўзлари тинмоқ. чарчаш ҳиссиѐтини узатувчи
Фразеологизмларда қўл ҳам чарчаш фразеологизмлар мавжуд: сарчархак
маъносини ифодалайди: Инсон қўл шудан // боши айланмоқ. Бошдаги сочлар
меҳнатидан чарчаган бўлса, дасти касе ҳаракати эса фразеологизмларда кучли
шикастан // қўли толиқмоқ шаклидаги қўрқув ҳолатини англатади: мўйи сар рост
иборалар билан ифодаланади. Мазкур шудан // тепа сочи тик бўлмоқ. Мазкур
тилларга оид фразеологизмлар фразеологизмлардаги лингвокуль-
чарчаганидан ҳатто овқат ҳам ея туремалар катта ѐки кутилмаган хавф
олмайдиган инсон образини мадори остида кузатиладиган қўрқувга нисбатан
хӯрокхӯрӣ намондан // овқат ейишга акс таъсирга асосланган.
Таҳлиллардан маълум бўлишича,
мадори қолмаслик каби иборалар орқали мазкур гуруҳ фразеологизмлари кўриб
намоѐн этади. чиқилаѐтган тилларда бир хил образлар
Ушбу фразеологизмлар чарчаш
ҳиссиѐтини ифодалаш бўйича тилларда орқали дид билан боғлиқ ҳиссиѐтларни
англатади. Бу ҳолат табиийдир, чунки улар
бир хил, умуминсоний, универсал тана аъзолари физиологик вазифаси
ҳисларни намоѐн этишга қодир. Чарчаш умуминсоний тавсифига асосланади.
ҳиссини билдирувчи бирликлар, яъни оѐқ Тожик ва ўзбек тилларида шахс
компонентли фразеологизмлар билан хусусиятини ифодаловчи (сезиш ҳиссиѐти
ифодаланиб, оѐқнинг чарчашини чўян билан боғлиқ) фразеологизмларнинг
оғирлигига тенглаштиради: ба пойҳояш семантик тадқиқи қуйидаги хулосалар
занҷир бастагй барин // оѐқларига занжир билан якунланди:
боғлагандай, мадори даҳон кушода 1. Нутқнинг таъсирчанлигини
намондан // оғзини очишга мадори оширишга хизмат қилувчи ибораларнинг
қолмаслик ибораси ҳам жуда чарчаган ифодаланиши тарихи анча узоқ бўлиб,
инсон ҳолатини ифодаловчи ѐрқин қадимдан донишманд ота-боболаримиз
бирикма сифатида қўлланади. Унинг томонидан яратилган.
образли ифодаси сиқилган анор 2. Тожик ва ўзбек тилшунослигида
фразеологизмида намоѐн бўлади. Бу ўзлашма фразеологизмларнинг шаклла-
жараѐнни чарчаган ит қиѐфаси билан ниши, бунда фразеологик калькалашнинг
қиѐслаш ҳам ўзига хосдир: саг барин ўрни муаммолари махсус кузатишларни
ҳалакй кардан // итдай чарчамоқ, талаб қилувчи долзарб муаммолар
мурданивор меҳнат кардан // ўлгудек қаторига киради.
ишламоқ, зада кўфтагй барин ҳалок шудан 3. Адъектив, компоратив
// дўппослаб ургандек чарчамоқ кабилар. фразеологик бирликлар ўз таркибида ўзбек
Умуман олганда, икки тилга хос тилида ―худди‖ ѐки ―гўѐ‖, тожик тилида
фразеологизмлар ўртасида қисмлари ―барин‖ ѐки ―мисли‖ қиѐсий компонентига
жиҳатдан кескин фарқланиш йўқ. эга бўлиб, бунда асосий компонент
7. Дид билан боғлиқ ҳиссиѐтлар сифатида сифатнинг ўзи, боғловчи
кичик гуруҳи.

85