Page 51 - 1-2018

Хорижий филология. №1, 2018 йил

МАТННИНГ ПРАГМАТИК БЕЛГИЛАРИ ХУСУСИДА
АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР

Турниѐзова Шаҳноза,
Самарқанд давлат чет тиллар институти
филология фанлари номзоди

Калит сўзлар: матн, прагматика, абзац, муаллиф тасаввури, прагматик
кўрсатгичлар.

Маълумки, матн лингвистикаси семантик маънолар маълум бир нутқий
3
муаммолари ҳозирда тилшуносликнинг вазият нуқтаи назаридан кўрилади .
долзарб масалаларидан бирига айланган. Матннинг шаклланиш
Бу масала тил системаси бирликларининг механизмларини аниқлашда эса унинг
нутққа кўчирилиши, унинг амалда реал прагматик кўрсатгичлари тўғрисида
қўлланилиши билан узвий боғлиқдир. тасаввурга эга бўлиш лозим. Таъкидлаш
О.Дукрот таъбири билан айтганда, жоизки, бунда, аввало, матннинг
лингвистикамиз олдида «нутқни тилга прагматик кўрсатгичларини муаллифнинг
1
киритиш» масаласи кўндаланг турибди . прагматик кўрсатгичларидан фарқлаш
Шуни ҳам қайд этиш жоизки, керак бўлади. Матн маълум бир мақсадга
матннинг прагматик белгилари хусусида асосланган нутқий бирлик сифатида
ҳам ҳали талайгина очилмаган қирралар ўзининг шаклланиш қонуниятларига эга. У
мавжуд. Хусусан, ―прагматика‖ атамаси ўзининг маълум бир мақсад йўналишдаги
юзасидан ҳам олимларнинг фикрлари ҳолати билан бир қаторда, конкрет бир
муштарак эмаслигининг гувоҳи муаллифнинг ҳам шу йўналишдаги
бўлишимиз мумкин. Бироқ бу тасаввурлари таъсири остида шаклланади.
фикрларнинг ҳаммаси ягона бир асосга Буларнинг биринчиси матннинг
бориб тақалади. Яъни прагматика бу тилни ўзида намоѐн бўлади, яъни унинг турида,
ўрганишнинг шундай бир жиҳатики, у жанрида, у ҳал қилаѐтган масалаларда.
шахсларнинг тил бирликларини етказиб Иккинчиси эса, тўлиғича муаллифнинг
бериш, қабул қилиш ва тушуниш тафаккури билан боғлиқ бўлади. Чунки ҳар
муносабатларини ажратиб кўрсатади ва қандай хабар нафақат шунчаки бир
тадқиқ этади. У бевосита тингловчининг маълумотни, балки шу маълумотга бўлган
матндан чиқариб оладиган маълумотни муаллифнинг ҳам муносабатини ўзида
баҳолаши, уни семантик нуқтаи назардан қамраб олади. Кейингиси матннинг
2
тадқиқ қилиши билан боғлиқ . интерпретацион томони билан боғлиқ
Кўпчилик олимлар прагматикани бўлганлиги сабабли, унинг прагматик
лингвистикадан юқори поғонада туради вазиятини келтириб чиқаришда муҳим
деб ҳисоблашади. Яъни уларнинг фикрича, аҳамиятга эга.
тил бу бир бутун система бўлса, Юқорида матннинг прагматик
прагматика эса, бу системанинг қандай вазияти унинг ўзидан – туридан, жанридан
фаоллашишини ўрганади. Бу ўринда ва ҳ. к. лардан келиб чиқишини
таъкидланган эдик. Масалан, дарслик
ѐзишга киришган муаллиф унинг ҳажми
қандай бўлишини, унда қанақа масалалар,
1 Қаранг: Ducrot O. Structuralisme:
enonciationetsemantique. // Poetique, 1978, №3, муаммолар ҳал этилишини ва ниҳоят,
P.107-125.
2 3
Говорова В.Ф. Прагматическая функция Александрова О.В. Единство прагматики и
научного текста// Актуальные проблемы лингвопоэтики в изучении текста художественной
прагмалингвистики в контексте межкультурной литературы // Проблемы семантики и прагматики:
коммуникации: материалы Всерос. науч. конф. 7-8 сб. науч. тр. / Калин. Ун-т. Калининград, 1996. С. 3-
дек. 2006 г. Тольятти: ТГУ, 2006. С. 124-127. 7.
50