Page 84 - 3-son 2018 yil
P. 84

Хорижий филология  №3, 2018 йил


            этилади,     Шамон      йўқловларида     эса,       мақсадига  эришишда  ана  ўша  қалъада
            сиғиниш изҳори етакчилик қилади. Шамон              мавжуд  марҳумлар  руҳидан  ҳам  ҳомий
            йўқловларининг        бошланғич        қисми        сифатида        фойдаланади.         Бундан
            бисмиллодан  бошланиш  ҳолларини  ҳам               кўринадики,  шамон  йўқловларида  магик
            учратамиз.      Йўқловлар      авлиѐларнинг         моҳият     касб   этувчи    қабр,   тарихий
            номларини       тилга     олишдан      олдин        обидалар,  илоҳийлашган  шахслар  билан
            шамоннинг         исломий        «бисмилло»         параллель равишда зикр этилади.
            ақидасига  амал  қилиши  албатта,  бу                    Шамон  йўқловларининг  образлар
            ҳудудда  узоқ  муддатдан  буѐн  ҳукм  суриб         тизимида  тарихан  пайғамбар  саналган
            келаѐтган ислом дини таъсиридир. Шамон              Довуд  алайҳиссалом-  Довуд  ота,  оналар
            маросимлари  ва  айтимлари  таркибида               пири  -Амбар  она,  буюк  муҳаддис  олим
            ислом     дини    таъсирида     у   ѐки    бу       Имом  ал-Бухорий-  Имом  Бухорий  ота,
            элементларнинг  тушиб  қолиши  исломий              халқ  тасаввурларига  кўра,  кишиларга
            атрибутларнинг  ўринлашуви  доғистонлик             ѐвузлик  келтирувчи  руҳ  сифатида  талқин
            шамонлар  репертуарида  ҳам  учраши                 қилинадиган      демонологик       персонаж
            А.О.Булатов        тадқиқотларида       қайд        Морту-Морту  она  тилга  олиниб,  шамон
            қилинган     эди.  19   Ислом    эътиқодида         уларга     сиғиниши,       итоат     қилиши
            марҳумларнинг  руҳини  безовта  қилиш               таъкидланади.        Телеут       шамонлик
            мумкин       эмас.     Шамонликда        эса,       эътиқодининг  таниқли  тадқиқотчиларидан
            марҳумларнинг         руҳи       шамоннинг          бири  Н.П.Дыренкова  томонидан  эълон
            мададкори,  ҳомийси  сифатида  талқин               қилинган  шамон  маросимлари  матнида
            қилинади.  20   Хусусан,  Ислом  оламининг          илоҳий  оналарга  сиғиниш  мотиви  сув
            улуғ     алломалари     номининг      шамон         онаси  Сулайхан,  ўттиз  бошли  олов  она,
            йўқловлари      матнида    учраши,     инсон        халқ онаси -Енкей-хан (телеутларда Енкей-
            руҳининг       барҳаѐтлиги       борасидаги         хан  ернинг  киндиги  ѐки  ернинг  ѐриғида
            анимистик тасаввурлар маҳсулидир.                   истиқомат  қиладиган  илоҳий  мифологик
                  Шамон  йўқловларида  номлари  зикр            аѐл),  Кан  ада-  Хон  ота,  Ерлик  ота,  уч
            этиладиган  авлиѐларнинг  барчаси  ҳам              тишли  Бурул  ота    21   кабиларга  сиғиниш
            тарихий  шахслар  бўлавермайди.  Масалан,           телеут  шамонлари  репертуарида  ҳам
            Нозибуви  бахшининг  маълумотида  қайд              учрайди.  Шамон  йўқловларида  муқаддас
            этилган  Шоҳи  Зинда  ота,  Лангар  ота,            она    ва   оталар    образининг     учраши
            Афшот        ота     кабилар      афсонавий         шамонлик эътиқодини сақлаб қолган барча
            образлардир.      Қизилтепалик        Нигора        туркий халқлар учун муштарак ҳодисадир.
            қушночнинг  йўқловида  қайд  этилган                Ўзбек  мифологиясида  ѐвуз  куч  ва  эзгу
            «Қалъаи  азизон»-  ўз  мазмуни  билан               кучлар    сифатида     талқин     қилинувчи
            азизлар,    улуғлар  қалъаси  маъносини             персонажларнинг  шамон  йўқловларида
            ифодалаб  турибди.  Аммо  шамоннинг                 ўринлашуви қадимги оламнинг яратилиши
            йўқловда  бу  қалъани  тилга  олиши  ҳам            билан  боғлиқ  дуалистик  тасаввурлар
            бежиз  эмас.  Чунки,  қалъаи  азизонда              маҳсули  сифатида  баҳоланиши  мақсадга
            кўплаб азизларнинг руҳлари мавжуд деган             мувофиқдир.
            мифологик  тасаввур  мавжуд.  Шамон  ўз                  Шамон         йўқловларида         зикр
                                                                этиладиган  асосий  образлар  таркибида

                19                                              қирқ бир чилтон, қирқ қиз, етти ѐки етмиш
                  Булатов А. О. Релекты Шаманства у народов
            Дагестана // СЭ, 1991. С.124.                       икки  париларнинг  тилга  олиниши  бу
                20
                  Рапопорт Ю.А. Релегия Древного Хорезма //     жанрдаги  асарларнинг  ўзига  хос  магик
            Этнографические обозрение. 1996,  № 6; Кнозоров     моҳиятини  белгилаб  беради.  Асосийси,
            Ю.В. Шаманский зикр в подмелье Мазлумхан-сулу       тилга олинадиган персонажларнинг поэтик
            //  Этнографические  обозрение.  1994,  №6;  Басилов   хоссаларида  уларнинг  ғайб  олами  вакили
            В.Н.  Символика  суфизма  и  народные  верования
            (дополнение   к   статье   И.И.Меликовой)   //
            Этнографические  обозрение.  1994,  №6;  Гусейнов       21  Дыренкова Н.П. Материалы по шаманству у
            ММ.  Поклонение  «высохщейголове»  в  Аварии  //    тулеутов  //  Сборник  музея  антропологии  и
            Этнографические обозрение. 1995, №3.                этнографии. Т.Х. Москва , 1949. С. 136-138.

                                                            83
   79   80   81   82   83   84   85   86   87   88   89