Page 94 - 3-son 2018 yil

Хорижий филология №3, 2018 йил

GEHEN ФЕЪЛИНИНГ АСПЕКТУАЛ СЕМАНТИКАСИ
(немис ва ўзбек тиллари материаллари асосида)

Мўминова Азиза Одиловна,
СамДЧТИ 1- босқич (PhD) докторанти

Таянч сўзлар: аспектуал, акционал, аспект семантикаси; чегараланган,
чегараланмаган ва лимитатив нейтрал феъллар; чегарага етганлик/етмаганлик, семантика.

Феълнинг аспектуал семантикаси кўришимиз мумкин. Мақоламиз объекти
деганда, бир томондан феълнинг бўлган gehen феъли айрим олимлар
чегараланганлиги/чегараланмаганлиги, томонидан чегараланган, бошқа
иккинчи томондан, феъл ифодалаган тадқиқотчилар ишида нейтрал феъл
ҳаракатнинг ушбу чегарага етганлиги ѐки сифатида эътироф этилади. Жумладан,
етмаганлиги, яъни ҳаракатнинг Б.М.Балин ва унинг издошлари gehen
тугалланганлиги ѐки тугалланмаганлигини феълини тилнинг семасиологик жиҳатидан
тушунамиз. Ушбу маъноларни фарқлаш келиб чиқиб, чегараланмаган феъл
учун биз, феълнинг чегараланганлик сифатида эътироф этадилар, бунда gehen
/чегараланмаганлик хусусиятларини феълининг контекстдаги эмас, балки
акционал семантика, чегарага инфинитив шаклида ифодаланаѐтган
етганлик/етмаганликни эса, аспект маъноси назарда тутилади. С.Г.Андерссон
семантикаси деб атаймиз. Акционал ва ушбу феълни лексиматик нейтрал феъл
аспект маъноларни юриш-ҳаракат деб эътироф этади, бунда у gehen феъли
феъллари доирасида олганимизда, иштирок этадиган минимал фразаларни
акционал маъно деганда субъектнинг ҳисобга олади. Б.Х.Ризаев gehen феъли
муайян объект ѐки мўлжалга интилиши семантикасида ҳам чегараланганлик, ҳам
тушунилса, аспект маъно деганда чегараланмаганлик имконияти мавжудлиги
субъектнинг ушбу нуқта ѐки мўлжалга сабабли уни лимитатив нейтрал феъллар
етганлиги/етмаганлиги тушунилади. қаторига киритади (Б.Х.Ризаев,1999:57).
А.В.Бондарко, Ю.С.Маслов ва бир Биз ҳам ўз таҳлилимизда gehen феълини
қатор олимлар феълнинг чегараланганлиги лимитатив нейтрал феъл сифатида эътироф
тўғрисида шундай фикр билдиради: этамиз.
―Чегараланганлик - феъл семантикасига Gehen феълининг акционал
тегишли бўлиб, берилган ҳаракатнинг ўз маъноларини аниқлаш учун немис
табиатида кўзланган ички чегарасига тилининг изоҳли луғати (Langenscheidt,
йўналма ҳисобланади. Чегараланмаганлик 2009:336) да ушбу феълнинг берилган
- эса ўша ички чегаранинг йўқлигидир асосий маъноларини таҳлил қиламиз:
(Ю.С.Маслов, 1984:111). Демак, gehen – 1. sich aufrecht auf den
чегараланганлик феълнинг лексик- Füssen mit relativ langsamen Schritten
семантик хусусияти бўлиб, унда феъл ички bewegen (barfuss, gebückt, langsam, schnell
тугал чегарасининг мавжудлиги билан gehen) –“Willst du im Auto mitfahren? “ –
чегараланмаган феъллардан фарқ қилади. “Nein, ich gehe lieber”.
Феълларни акционал жиҳатдан уч гуруҳга, Ушбу изоҳда gehen феъли
яъни чегараланган, чегараланмаган ва икки субъектнинг оѐқлар воситасида секин
акционал хусусиятли (лимитатив нейтрал) қадам билан мақсадсиз ҳаракатланиши
гуруҳига бўлиш мумкин. Юриш-ҳаракат маъносини ифодалаган.
феълларини уч гуруҳга ажратиш 2. irgendwohin gehen; gehen + Inf
тамойилини аспектология соҳасида илмий sich irgendwohin bewegen, um etw zu tun
изланишлар олиб борган Б.Х.Ризаев [1999: (ins/zu Bett gehen; nach Hause gehen); Ich
57-58], Э.С.Рахманкулова [2004: 3-14], muss bald zum Arzt gehen. “Gehst du mit mir
Ғ.Қ.Мирсановларнинг [2009: 46] ишларида ins Kino?”

93