Page 37 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

ИСПАН МУЛОҚОТ МАТНИДА СЎРОҚ ШАКЛИ БИЛАН ИФОДАЛАНГАН
БИЛВОСИТА НУТҚИЙ ТУЗИЛМАЛАР ТАСНИФИ

Шамахмудова Азиза,
СамДЧТИ 3-босқич докторанти

Калит сўзлар: билвосита нутқий акт, бевосита нутқий акт, иллокуция, пропозиция,
мулоқот матни, мулоқот мақсади, сўроқ нутқий тузилма.

Коммуникатив мақсад – берган (Searle 1976: 46). Албатта,
интенцияни ботиний, яширин ҳолда ѐки кундалик мулоқотда бу жараѐн бу
билвосита ифода этиш барча миллатларга даражада мураккаблаштирилган тарзда
хос. Лекин билвосита нутқий актларнинг эмас, балки табиий равишда кечади.
таснифий гуруҳлари ва уларни Билвосита нутқий актлар аксарият
ифодаловчи лисоний шакллар қатори ҳолларда сўроқ тузилмалар орқали
турли тилларда бир хил кўринишга эга ифодаланар экан, сўроқ нутқий
бўлмайди. Инглизлар мазмунни тузилмаларини уларнинг иллокутив
билвосита ифодалашда кўпинча сўроқ вазифасидан келиб чиққан ҳолда
шаклларига мурожаат қиладилар. таснифлашни лозим топдик.
Ўзбеклар нутқида илтимосни ифодалашда Аслида, сўроқнинг мантиқий
савол шаклларидан кам фойдаланилади асосини барча тилларда бир хил деб тан
(Сафаров 2008: 241). Испан тилида эса олиш мумкин (Солнцев 1995: 330). Шуни
ҳаракатга ундаш фаолияти, яъни алоҳида таъкидлаш керакки, охирги
тингловчини бирон бир ишни бажаришга пайтларда саволлар ва жавоблар
чорлаш вазиятга қараб қайсидир даражада назариясини яратишга ҳаракатлар
буйруқ майли шаклида бошланиб кетиб, бу сўроқнинг аҳамиятли
(¡Habla!¡Levantate!), инфинитив (¡No критерияларини коммуникатив,
entrar mojado! ¡Hacer los ejercicios solo!), гносеологик, иллокутив ва ижтимоий
ҳамда перформативлар (¡Ordeno que hagas тавсифини назарда тутган ҳолда олиб
todas las tareas!) зиммасига юкланган борилган тадқиқотлардан олинган
бўлади. Нутқий тузилманинг билвосита натижаларга асосланган ҳолда амалга
ифодаланиши эса кўп ҳолларда сўроқ оширилмоқда. Сўроқ лисоний
тузилмалар орқали амалга оширилади. Бу бирликларига, авваламбор, семантик
ҳолларда сўроқ ўзининг асл вазифаси, структур ѐндашувлар нуқтаи назаридан
яъни ахборот олиш эҳтиѐжи қараш мақсадга мувофиқдир. Сўзловчи
функциясидан чекинган ҳолда, билим доирасини кенгайтириш сўроқ
тингловчини ҳаракатга ундаш вазифасини сўзларнинг асосий мақсади бўлиб, ушбу
намоѐн этади. Шу тариқа, билвосита мақсадни амалга ошириш, тингловчини
нутқий акт мураккаб, кўп босқичли ахборот беришга ундаш ҳаракатида
табиатга эга: тингловчининг нутқий намоѐн бўлади. Сўроқ нутқий
тузилмада сўзловчи нимани назарда бирликларининг мақсади ҳар доим ҳам
тутганлиги ҳақида тўғри хулосага келиши бирор бир маълумотни сўраш ѐки ахборот
учун, у муқобил бевосита нутқий актга олиш бўлиб қолмасдан, мулоқот
нисбаттан бир поғона қийинлаштирилган вазиятидан келиб чиққан ҳолда
бўлади. Билвосита нутқий актларни тўғри тингловчининг ҳис туйғуларига таъсир
интерпретация қилинишининг этиш, уларни фаолиятга ундаш каби
босқичларини Серль ўзининг ―Билвосита бўлиши мумкинлигини билвосита нутқий
нутқий актлар‖ деб аталган тадқиқот актлар бўйича олиб борган тадқиқотимиз
ишида ўн иккита бирин-кетинликда доирасида кузатиш имкониятига эга
кечадиган ―қадам‖лар орқали тасвирлаб бўлдик.

36